La’i Lū: Ifo Vovo Pea Fakatupu Mo’ui Lelei Ki He Sinó

Ko e taha ‘o e ngaahi me’akai na’e ‘omai ‘e he tau fanga kuí ‘i he taimi na’a nau fefolau’aki holo ai ‘i he tahi Pasifikí, ko e taló, kumalá pea mo e ngaahi ‘akau faito’o kehe kehe. Ko e ngaahi me’akai foki ‘eni na’a nau ma’u mo’ui mei ai ‘i he ngaahi tau ‘e tahaafe kouhili. Kai kehe kuo toki hanga foki ‘eni ‘ehe kau saianisi ia mei he tapa kehe kehe ‘o mamani ‘o fakatotolo’i pea mo fekumi ki he ngaahi lelei ko ia o e lai lú.

Ko e la’i lu ‘oku lahi ai ‘a e ngaahi vitamini, minelolo, polotiini, faipa, mo e ngaahi me’a fakatupu mo’ui lelei ki he sino pea ‘oku ‘ikai foki ke ‘i ai ha ngaahi ngako fakatu’utamaki ai. Ko e vaitamini A, luteini pea mo e siasenifini ‘oku ‘i he la’i lu te nau hanga ‘o fakalelei’i ‘a e mo’ui lelei pea mo e ngaue ‘a hotau mata (tapuange he mo hou’eiki) koe’uhi ke tau lava ‘o sio lelei pea mo hotau kili foki. Kuo ‘osi fakamo’oni’i foki ‘a e mahu’inga ia ‘o e vitamini A ‘i he ngaahi fakatotolo faka-saianisi lahi ‘o felave’i pea mo e moui lelei fakalukufua ‘a e sino ‘o kau ai ‘a e ngaahi kanisa ‘o e ‘ulu pea mo e kia. ‘Ikai ia ko ia pe, te tau toe tolonga ange ai pea ‘ikai foki ke vaveange ai ‘a ‘etau holo ‘o motu’á.

‘Oku ‘i ai foki pea mo e ngaahi vaitamini C ‘i he la’i lu. Ko e vaitamini C kuo osi fakapapau’i foki ia ‘e he kau saianisi tokolahi ‘oku ne fakavave’i ‘a e moui ‘a e ngaahi mata’i lavea (hufanga ‘i he fakatupu kuo ‘osi hono fai), fakamalohi‘i ‘a hotau ngaahi hui pea mo e ngaahi kalava, pea mo e ngaue ko ia ‘a e toto ‘i hotau sino. Kai kehe ka fakataha’i leva ‘a e vaitamini A pea mo e vaitamini C, hange ko ia ‘oku ‘i he la’i lu, te na fu’u tokoni lahi ‘aupito ki hono malu’i ‘a hotau kofu ua mei he ngaahi mahaki kehe kehe.

Ko e taha foki ‘o e ngaahi me’a fakatupu mo’ui lelei ‘i he la’i lu ko e ngaahi polotiini. Ko e ngaahi polotiini foki mei he ‘akau ‘oku lelei ange ia ‘i he ngaahi polotiini mei he kakano’i manu (tapuage he mo hou’eiki). ‘Oku ‘i he lai lū foki a e ngaahi ‘amino ‘esiti ‘oku fu’u mahu’inga aupito koe’uhi oku ikai ke fa’u ia ‘i hotau sino. I he ‘ene pehe, ‘oku fu’u lelei ‘aupito ‘a hono ‘ai fakataha ‘a e la’i lu pea mo e ika, pulu, fingota pea moe moa koe’uhi ke tau mau ‘a e ngaahi polotiini oku fiema’u ‘e hotau sino. Ko e polotiini foki ‘oku fiema’u ia ke fakamalohi’i ‘aki ‘a hotau ngaahi hui, kalava pea moe ngaahi konga kehe kehe ‘o e sino.

Na’e faka’ohovale foki ki ha kau saianisi ia ‘e ni’ihi ‘a e ‘ikai ko ia ke ‘i ai ha ngaahi ngako ko ia ko e kolesitelolo ‘i he la’i lú. Ko e ngako foki ko ‘eni ‘oku ne fa’a fakatupu ‘a e ngaahi mahaki mafú, tapuni’i ‘a e ngaahi halanga totó, toto ma’olungá pea mo e ngaahi mahaki kehe kehe. Kuo fu’u lahi ‘aupito foki ‘a e fakatokanga mai mei he kau ngāue ko ia ‘i he potungāue moui lelei ‘a ‘Ameliká ni ke tau kai ‘a e ngaahi me’akai ko ia oku si’i si’i pe oku ikai ke ‘i ai ha ngaahi ngako oku kovi. Ko e ha nai hono uhinga? Koe’uhi ‘oku fu’u tokolahi ‘aupito ‘a e mate mei he mahaki mafú, pa kalavá pea mo e toto ma’olungá tupu mei he fu’u lahi pe totu’a ‘a hono kai ‘a e ngaahi me’a tokoni ‘oku lai ai ‘a e ngako ko ‘eni. Ko ia ai ‘oku lelei ke tau kai ‘a e la’i lu ke tau mo’ui lelei ma’u pe.

Ko e faipā pea mo e ngaahi minelolo ko ia ‘oku ‘i he la’i lū te nau hanga ‘o fakatupulaki ‘a ‘etau moui leleí. Kuo ‘osi fakamo’oni’i faka-saianisi foki ‘a e lelei ia ‘a e ngaahi faipā mei he ngaahi fo’i ‘akau fuá mo e ngaahi vesitapolo kehe kehe. ‘Oku lelei ki hono fakamalohi’i pea mo e mo’ui lelei ‘a hotau mafú pea mo e ngaahi konga kehe kehe hotau sinó ‘oku felave’i pea mo hono fa’u ko ia ‘o e iví mei he ngaahi me’a kai ko ia te tau kaí. Na’e pehe foki ‘e he kau saianisi ia ‘e ni’ihi ko e ngaahi faipa ko ia ‘oku ma’u mei he ‘etau ngaahi me’akaí, fakataha mo ‘etau fakamalohi sinó, ‘ikai ke ifi ‘a e tapaká pea mo inu ‘a e kava malohí, te nau lava pe ‘o malu’i kitautolu ke ‘oua te tau ma’u ‘a e mahaki ko ia ko e suká. ‘I he taimi tatau pe, ‘e malu’i ai kitautolu mei he kanisā ‘o e ngakaú (tapuange he pea mo hou’eiki), si’i ange ai ‘a e mamahi pea mo e felanga’aki ‘a hotau sinó, pea ‘ikai foki ke tau fu’u sino. Ko hono fakalea ‘e tahá, te tau toe mo’ui lelei ange kitautolu ‘o hange ko ‘etau fanga kuí ‘i he taimi ko ia na’e ‘a’ahi mai ai ‘a kapiteni Kukí.

Tau kai ma’u pē ‘a e la’i u he ‘oku ifo vovo pea fakatupu mo’ui lelei ki hotau sino pea tau fai hotau ngaahi fatongia ki hotau ngaahi fāmilí, siasí pea mo e pule’anga ko ia ‘oku tau nofo aí. ‘Oua na’a ngalo ke tau fakamalohi sino pea mo fakafuofua’i ma’u pe ‘a ‘etau ma’u me’a tokoní.